Phát hiện thú vị về bài thơ “Con cóc”

Bác Phạm Lam Hà ở thôn Vũ Xá, xã Ngô Quyền, huyện Thanh Miện, Hải Dương vừa gửi đến Tác Phẩm Mới bài viết luận bàn về bài thơ “Con cóc” với những phát hiện thú vị. Tacphammoionline trân trong giới thiệu cùng bạn đọc.

Bác Phạm Lam Hà

Bài thơ “Con cóc” không biết do ai sáng tác nhưng từ 1986 đã được cụ  Trương Vĩnh Ký sưu tập, in trong quyển “Chuyện đời xưa” và nó được lưu truyền đến ngày nay. Bài thơ chỉ có mấy câu thế này:

“Con cóc trong hang

Con cóc nhảy ra

Con cóc nhảy ra

Con cóc ngồi đấy

Con cóc ngồi đấy

Con cóc nhảy đi”.

Bài thơ ngắn gọn, súc tích nhưng đã trở thành một hiện tượng trong làng thơ ca dân gian, gắn liền với những đánh giá đa chiều trong suốt nhiều thế kỷ.

Tuy nhiên, gần đây, trong đời sống sinh hoạt văn chương, cụm từ "thơ con cóc" thường bị sử dụng với ý nghĩa tiêu cực, ám chỉ những bài thơ bị đánh giá là kém giá trị tư tưởng và nghệ thuật. Khi ai đó đọc thơ trong những buổi sinh hoạt cộng đồng, nếu không đúng cao trào, không hợp gu người nghe, thì dễ bị gạt bỏ với câu nói quen thuộc: "Ối trời, thơ con cóc"! Thậm chí, bài thơ còn được dùng như một “phương tiện” để phê phán những sáng tác bị xem là nhạt nhẽo, vô nghĩa. Nhà thơ Trần Mạnh Hảo từng “NHẠI THƠ CON CÓC” như thế này:

“Trong hang cóc nhảy ra chơi

Nhảy ra, ngồi đấy, coi trời, nhảy đi

Nhảy đi con cóc làm gì

Muôn năm thời thế cóc thì làm thơ”.

Liệu cách hiểu này có thực sự công bằng với bài thơ "Con cóc"? Bài thơ cũng chẳng cho ta một tiêu chuẩn, khuôn mẫu nào để so sánh, đánh giá cho một bài thơ là dở. Phải chăng nó đã bị gắn một "cái mác" oan?

Bài thơ có thực sự là thơ dở? Nếu một bài thơ thực sự dở, liệu nó có thể tồn tại và được truyền tụng lâu dài đến vậy? Xưa nay, bài thơ vẫn được biết đến với cái tên "Thơ Con Cóc" mà không bị xem là vè hay đồng dao. Điều này cho thấy nó phải có một giá trị nhất định, không thể đơn thuần xem là một bài thơ vô nghĩa.

Ta hãy em về cấu trúc và nhịp điệu:  Bài thơ có sáu câu, mỗi câu bốn chữ, tạo thành một dòng chảy liền mạch. Nếu chia theo mạch ngữ nghĩa, ta có thể tạm chia thành ba khổ: Khổ 1: Con cóc trong hang/ Con cóc nhảy ra -   Khởi sự, “nhân vật” hiện diện. Khổ 2: Con cóc nhảy ra / Con cóc ngồi đấy - Hoạt động của “nhân vật”, của con cóc. Khổ 3: Con cóc ngồi đấy/ Con cóc nhảy đi - Kết thúc vòng lặp tự nhiên. Nhịp thơ đều đặn tạo cảm giác yên bình, giống như một bài đồng dao nhẹ nhàng, dễ đọc, dễ nhớ. Khi đọc liên tục nhiều lần, bài thơ mang đến một âm hưởng giản dị mà thú vị, có thể liên tưởng đến sự luân chuyển nhịp nhàng trong cuộc sống.

Tôi thấy rằng, ngôn từ bài thơ tối giản nhưng trọn vẹn. Mỗi câu thơ đều rất ngắn gọn, sử dụng số lượng từ tối giản, không thể thêm hoặc bớt một từ nào mà không làm thay đổi nhịp điệu hay mất đi sự trọn vẹn của bài thơ. Đây là một điểm đặc biệt mà không phải bài thơ nào cũng đạt được.

Bài thơ ngắn nhưng chưa nhiều ý, tứ sâu sắc. Nếu dọc lướt, bài thơ có vẻ như vô nghĩa, chỉ đơn thuần là miêu tả một con cóc nhảy ra rồi lại nhảy đi. Tuy nhiên, nếu suy ngẫm kỹ hơn, bài thơ lại mang một tầng triết lý sâu sắc về quy luật tự nhiên và nhân sinh; Bài thơ có “tứ ẩn” rất sâu!  "Con cóc trong hang" tượng trưng cho sự tĩnh lặng, an toàn trong thế giới tự nhiên. "Con cóc nhảy ra" là bước chuyển động, sự thay đổi, hòa nhập vào đời sống thiên nhiên. "Con cóc ngồi đấy" biểu hiện sự dừng lại, quan sát thế giới xung quanh. "Con cóc nhảy đi" là sự tiếp tục của hành trình, của quy luật sinh tồn. Bài thơ gợi nhắc đến triết lý "Thuận tự nhiên" – để mọi thứ diễn ra theo quy luật vốn có của nó, không can thiệp quá sâu làm gì. Quan điểm này cũng gần gũi với triết lý Phật giáo về sự vô thường của vạn vật, rằng mọi thứ luôn vận động theo dòng chảy tự nhiên của cuộc sống.

Một cách nhìn khác về bài thơ "Con cóc":  Bài thơ có thể không mang thông điệp lớn lao hay nghệ thuật cầu kỳ, nhưng nó lại phản ánh một cái nhìn tinh tế về cuộc sống đời thường. Trong các cuộc tao đàn, người xưa làm thơ không chỉ để thể hiện tư tưởng lớn lao, mà đôi khi còn để vui thú, để bày tỏ sự thư thái, tự tại. "Con Cóc" chính là một bài thơ như vậy: đơn giản, mộc mạc nhưng không hề vô nghĩa. Có lẽ, bài thơ "Con cóc" không đáng bị xem là biểu tượng của thơ dở, mà ngược lại, nó chính là minh chứng cho sự tồn tại bền bỉ của những sáng tác bình dân, gần gũi, mang trong mình giá trị văn hóa riêng.

Từ những phân tích trên, có thể thấy rằng bài thơ "Con cóc" không hề vô nghĩa hay dở như định kiến lâu nay. Sự ngắn gọn, nhịp điệu đơn giản nhưng có chủ đích, cùng với ý nghĩa triết lý ẩn sâu đã giúp bài thơ này trường tồn trong văn hóa dân gian Việt Nam. Thay vì chỉ xem đây là một bài thơ tầm thường. Chúng ta có thể tiếp cận nó với một góc nhìn khác – một biểu tượng của sự giản dị nhưng sâu sắc, một thông điệp nhẹ nhàng về cuộc sống và quy luật tự nhiên.

Vũ Xá, xuân 2015.

Phạm Lam  Hà